Bỏ qua

Thoát nghiện, tiến hóa

Trong không ít các hướng dẫn liên quan đến cai nghiện, mọi người thường nhấn mạnh vào sự ý chí, nỗ lực, cố gắng để chiến thắng bản thân, chống lại những cám dỗ như mạng xã hội, đồ ăn vặt, video game, hay thuốc lá hoặc rượu bia.

Phương pháp này thực sự phù hợp... cho những người xuất chúng. Vì đơn giản là sự phát triển của bản thân loài người vẫn chưa thể nào bắt kịp được với tốc độ phát triển và tiến bộ hiện tại, cũng như chưa được "thiết kế" các cơ chế cần thiết để chống lại những kích thích mạnh như mạng xã hội, junk food, thuốc lá, rượu bia và vân vân. Điều này sẽ được giải thích chi tiết hơn khi chúng ta bàn về mối liên hệ giữa nghiện và bản năng của loài người.

Trước khi tìm hiểu sâu hơn về nghiện, chúng ta cần bàn đến free will. Free will hay "ý chí tự do", là khái niệm mà trong đó bạn tin rằng mình có toàn quyền quyết định đối với cuộc đời mình - gầy hay béo, giàu hay nghèo, sướng hay khổ nói chung là do mình không liên quan đến bất kì một ai khác. Tuy sự tồn tại của loại ý chí này vẫn còn là một chủ đề gây tranh cãi, có một khẳng định (mà mình) chắc chắn khi nói về mối liên quan giữa ý chí "tự do" và nghiện là: Bạn không thể quyết định chọn việc bản thân bị nghiện được. Điều này cũng đồng nghĩa với việc những người nghiện mạng xã hội chọn mở mạng xã hội giống như những người nghiện rượu chọn trở thành người nghiện rượu hay những người nghiện ma túy chọn trở thành người nghiện ma túy. Đúng là chúng ta đã mở điện thoại lên để lướt mạng xã hội, nhưng nó được thực hiện một cách vô thức tới nỗi khó để nói rằng chính bạn đã "chọn" mở điện thoại lên và lướt Facebook.

Định nghĩa lại khái niệm "nghiện"

Vậy thì, nghiện là gì? Theo cách hiểu của phần lớn mọi người, nghiện là khi mọi người thực hiện một hành động nhất định với tần suất quá thường xuyên, tới mức ám ảnh, như: "nghiện" game, "nghiện" cờ bạc, "nghiện" mua sắm. Vậy thì có phải mình nghiện thở hay ăn không vì gần như lúc nào mình cũng thở và mình ăn đủ 3 bữa mỗi ngày?

Tại sao bạn thở? Vì bạn cần thở để sống.

Tại sao bạn ăn? Vì bạn cần ăn để sống.

Tại sao bạn ăn cả đống đồ ăn vặt bất chấp cơ thể đang tăng cân liên tục cũng như cả đống bệnh tật kéo đến? Vì bạn cần ăn những thứ đồ ăn đấy?

Sự tương đồng giữa các hoạt động sinh tồn thiết yếu với các hành vi gây nghiện khiến cho bạn khó lòng dừng lại những điều mà bản thân làm. Về cơ bản, nghiện là những hành động bạn thực hiện vì cái cảm giác bạn cần phải làm vậy, nó đánh vào bản năng sinh tồn trong mỗi con người, nhưng trên thực tế nó không có ý nghĩa gì trong việc sinh tồn của bạn cả.

Mọi người khi thấy mình nghiện một thứ gì đó thì sẽ bắt đầu nghĩ đến chuyện hãm (hay cai nghiện). Những phương pháp cai nghiện thông thường đề cao việc sử dụng ý chí, hoặc các phương pháp thay thế khác như "x ngày một lần", "giảm lượng tiêu thụ", tự thưởng bản thân, xây dựng các chuỗi "nhịn". Nhưng tất cả các phương pháp này có thực sự dẫn bạn đến một cuộc đời không còn phụ thuộc vào bất cứ thứ gì bạn đang nghiện không? Câu trả lời khá tiếc là không, vì nó vẫn chưa xóa bỏ được lý do bạn nghiện. Việc biến thứ gì đó thành trái cấm không phải là cách để thoát nghiện.

Vậy thì, tại sao những phương pháp trên lại SAI? Về cơ bản, các phương pháp được đề cập ở trên mang theo những niềm tin và cái hiểu sai lệch về nghiện cũng như tâm lý và hành vi con người. Như đã nói ở phần định nghĩa, nghiện là the pursuit of pleasure that exceeds the pleasures associated with survival, tức là bản thân nghiện có liên quan đến cơ chế phần thưởng - thứ mà giúp con người sinh tồn và sinh sản. Vậy nên, để hiểu về nghiện, ta phải bắt đầu bàn về cơ chế phần thưởng.

Lý giải khoa học

Tạo hóa đã ban cho con người cơ chế phần thưởng, hay còn được nhiều người biết đến với cái tên Dopamine. Dopamine là một chất dẫn truyền thần kinh và hormone quan trọng đứng sau rất nhiều chức năng của não bộ và cơ thể. Dopamine là nhiên liệu cho mọi hành động và cũng là hệ thống khen thưởng của não bộ (chính là cơ chế phần thưởng). Nó thúc đẩy chúng ta lặp lại các hành vi mang lại cảm giác dễ chịu, từ việc ăn uống, quan hệ tình dục đến việc đạt được mục tiêu. Nhưng chính nó lại có thể khiến ta rơi vào con đường nghiện các chất kích thích như ma túy hay rượu.

Có thể phần lớn mọi người đã biết về khái niệm Dopamine thông qua các chủ đề hoặc bài viết liên quan đến nghiện mạng xã hội. Nhưng để giải thích một cách rõ ràng, và có lẽ là khoa học hơn, chúng ta sẽ đi sâu hơn vào mô hình cấu trúc của não bộ (Sẽ cơ bản thôi). Bạn hãy nhìn vào bức ảnh sau đây.

Phần lớn ở phía trên là vỏ não mới (neocortex), chịu trách nhiệm cho phần ý thức của con người (các chức năng nhận thức cao, như tư duy, học hỏi và suy luận). Phía dưới là phần cuối của tủy sống, thân não, và các cấu trúc nằm giữa thân não và vỏ não mới, chúng ta có thể gọi là não giữa (midbrain). Não giữa điều khiển các quá trình sống thiết yếu và các hành vi tự động (automatic behavior) như nhịp tim, sự hô hấp, cảm giác, cảm xúc, và các động lực sinh tồn.

Tóm lại thì, vỏ não mới là phần não người, còn não giữa là phần con.

Vậy thì điều gì đã xảy ra trong cả một quá trình này? Đầu tiên, nghiện làm suy yếu vỏ não trước, nghĩa là làm suy giảm khả năng ra quyết định và tập trung của con người, khiến người nghiện tập trung quá mức vào khoái cảm ngắn hạn mà bỏ qua mục tiêu và sự thỏa mãn lâu dài. Chính điều này đã khiến cho vỏ não trước ngừng hoạt động, khả năng nhận thức chính thức từ chối hoạt động. Dẫn đến sự lạm quyền của não giữa, làm việc từ góc độ "sống còn", nhầm lẫn chất gây nghiện hoặc hành vi nghiện với sự sống còn, ở mức độ sâu hơn nhận thức có ý thức của con người.

Từ đó, chúng ta có thể đi đến một kết luận tương đối táo bạo rằng về bản chất, nghiện mạng xã hội, video game hay đồ ăn vặt cũng chẳng khác nghiện ma túy, thuốc lá, rượu bia là mấy. Nếu có khác thì các cái nghiện như nghiện mạng xã hội hay đồ ăn vặt được bình thường hóa hơn, kể cả khi về mặt bản chất chúng giống nhau và những ảnh hưởng tiêu cực về mặt tâm lý chẳng khác gì nhau.

Do bản chất của nghiện khiến bạn coi nó chẳng khác gì một hoạt động sinh tồn, việc sử dụng các "biện pháp phòng chống" mà những kây ô eo (KOL), in phờ lu en sờ (influencer) gợi ý cho bạn như kiểu xem ít (porn) đi, lướt ít (Facebook) thôi hay khi nào cần dùng thì dùng (nhưng lúc không cần thì tôi vẫn cứ dùng) vân vân mây mây đều không được.

Thoát khỏi xiềng xích

Vậy thì, giải pháp là gì?

Tất cả những gì chúng ta cần làm chỉ là ngừng làm điều đó lại (sau khi bạn đã hiểu về bản chất của nghiện, cũng như được đọc những phương pháp đúng để đưa mình ra khỏi cái bẫy này).

Thoát nghiện không phải là một quá trình, mà là một sự kiện.

Jack Trimpey

Mọi người thường nghĩ rằng phải từ từ, từng bước và dần dần thì cơn nghiện cũng sẽ biến mất khỏi tâm trí của mọi người. Nhưng trên thực tế điều này HOÀN TOÀN SAI.

Hãy thử lấy ví dụ về cuộc hội thoại không được tự nhiên cho lắm của hai ông bạn, một ông tên Tí, một ông tên Tèo:

Tí chìa bao Thăng Long ra cho thằng Tèo, tay trái rút cái bật lửa từ túi quần.

Tí: "Làm một điếu không m?"

Tèo: "Dạo này t đang cai, đợt này hút nhiều quá xong vợ cứ chửi mồm toàn mùi thuốc hôi kinh khủng"

Tí: "Cai cái mẹ mày, một điếu thôi thì chết được ai?"

Tèo: "Thôi thế cũng được, làm một điếu chắc vợ t cũng không nói gì"

Từ câu chuyện này, bạn rút ra được điều gì?

  1. Những người nói "dạo này đang cai" thì có nghĩa là họ chỉ đang tạm dừng, và họ sẽ tiếp tục hút trong tương lai nếu có ai rủ, hoặc chỉ đơn giản là vã quá không cai được nữa.
  2. "Chỉ hút một điếu thôi" chính là nguồn cơn của mọi cơn nghiện. Chỉ lướt một lúc thôi thành lướt 3 tiếng, chỉ ăn một miếng thôi thành ăn cả hộp và hàng tá các ví dụ để thấy được một quy luật (chắc là) bất di bất dịch: "Đã có lần một thì sẽ có lần hai, và những lần khác", ăn cắp quen tay, ngủ ngày quen mắt.

Vậy nên, để thoát nghiện, bạn phải thoát ra khỏi đó. Từ giờ, cho đến cuối đời.

Để thực hiện được điều này, bạn CẦN PHẢI đọc ít nhất một trong những cuốn sau (Mình khuyến khích đọc ít nhất một cuốn bất kì của Allen Carr, cũng như cuốn Rational Recovery của Jack Trimpey để có cái nhìn toàn diện, nhưng chỉ cần một trong hai cuốn là đủ) đây để hiểu thực sự rõ về nghiện cũng như cách thoát nghiện (Nó quá rộng để mình có thể truyền tải trong một bài viết):

Các cuốn dưới đây sẽ là bằng Tiếng Anh:

Về cái tiêu đề

Tại sao thoát nghiện lại nên là điều đầu tiên bạn cần làm để có thể tiến hóa?

Bởi:

Self-improvement does not result in addiction recovery. Recovery leads to self-improvement.

(Tạm dịch: Phát triển bản thân sẽ không đưa bạn đến cuộc sống thoát khỏi nghiện ngập. Nhưng thoát nghiện sẽ đưa bản thân bạn phát triển)

-- Jack Trimpey.

Bạn vẫn sẽ bị nhồi cả đống đồ ăn rác (junk food) và chết trong bệnh viện với bệnh tiểu đường, bạn vẫn sẽ tiếp tục đắm chìm trong đống nội dung khiêu dâm và quay tay cho đến khi bản thân bị liệt dương, bạn vẫn sẽ nghiện online game cho đến khi bạn gục ngã trong 4 bức tường. Và bạn, chính bạn, vẫn sẽ phải tiếp tục cố gắng để đi làm đầy đủ, kể cả khi tinh thần của bạn đã kiệt sức, khi dopamine của bạn đã bị quá tải và bạn chẳng còn động lực gì để cố gắng, khi cảm xúc của bạn bị vắt kiệt bởi những kích thích siêu thường (supernormal stimulus).

Và bạn cho đó là sự phát triển và hiện đại hóa của thời đại?

Khi bạn thoát khỏi nghiện ngập, thời gian, tiền bạc, cảm xúc, tinh thần và tất cả mọi thứ mà cơn nghiện đã tước đi của bạn, thứ mà vốn dĩ đã luôn là của bạn, sẽ lại về với bạn. Bạn sẽ trở về làm một con người bình thường, có thể bạn không làm được cái mẹ gì lớn lao cả, nhưng này, bạn đã thoát nghiện rồi. Bạn sẽ dành thời gian để sống, để quan tâm hơn đến gia đình và những người xung quanh. Bộ não bạn sẽ có chỗ trống để nghĩ về cái sứ mệnh trong cái cuộc đời bạn, nghĩ về điều bạn muốn học, nghĩ về những người mà bạn muốn được trò chuyện cùng, nghĩ về những tác phẩm văn học ấn tượng hay chỉ đơn giản, nghĩ về hiện tại và chính chặng đường mà bản thân đã đi qua.

Mình chỉ có thể nói rằng, thoát nghiện nó kì diệu vậy đấy.