Tự học Tiếng Đức¶
Một hướng dẫn tự học Tiếng Đức được viết bởi puroh: Learning German, A1 to C2 (có chỉnh sửa lại đôi chút).
Lưu ý
Lộ trình & phương pháp tự học đã được đề cập ở Hướng dẫn tự học ngoại ngữ. Bạn nên đọc hướng dẫn tự học trước khi bắt đầu.
A1/A2: Sơ cấp¶
Hãy chỉnh phát âm trước. Ở mức A1, gần như làm gì cũng cải thiện được trình tiếng Đức vốn chưa có gì của bạn. Nhưng xin hãy bắt đầu bằng việc học nghe tiếng Đức như thế nào từ người bản ngữ. Có thể hiểu và tái hiện âm ở mức gần bản ngữ sẽ giúp bạn tránh được nhiều thứ phiền hà, hiểu nhầm, đồng thời tăng sự tự tin vì mọi người sẽ đánh giá cao giọng của bạn. Sự ghi nhận nỗ lực đó chính là thứ giữ bạn có động lực tiếp tục học.
Mình biết có người bắt đầu “học sách” quá sớm hoặc đơn giản là không chú ý kỹ cách phát âm. Mình gọi chiếc bẫy này là “Diệt vong của mọt sách”, vì khi bạn đã học một giọng rất tệ, thì không có lượng “học sách” nào có thể đảo ngược mức độ xa lạ mà bạn tạo ra với người Đức bản ngữ khi họ chẳng hiểu bạn nói gì. Bạn sẽ nhận được nhiều tín nhiệm và chấp nhận hơn nếu nói ít thôi nhưng phát âm tuyệt vời, còn hơn là nói nhiều với giọng khủng khiếp. Mình không nói nên như vậy – mình cũng muốn được tôn trọng vì nội dung mình nói – nhưng thực tế là thế.
Một câu chuyện nhanh: Mình học một khóa ngữ pháp C2 ở Goethe-Institut (đánh giá ở phần C), và cuối khóa bạn nhận chứng chỉ với đánh giá dựa trên bài kiểm tra, bài luận, và khả năng xử lý nội dung theo nhận định giáo viên. Mình là học viên ổn – nói rất tốt, nhưng chưa học/thuộc nhiều cụm động-tính từ mang tính thành ngữ hay “ngôn ngữ pháp lý” vốn được kỳ vọng ở C2. Vài bạn nữ châu Á trong lớp rất chăm và gần như thuộc hết. Khi mình đố họ điền chỗ trống trong bài tập, rõ ràng học vẹt của họ có tác dụng. Thế nên mình nghĩ họ sẽ vượt trội trong lớp. Rồi đến cuối khóa, khi nhận điểm cuối cùng, mình được Sehr gut – mức cao nhất – trong khi nhiều bạn thì không. Họ không hiểu sao mình lại trội hơn. Vốn từ của họ phong phú hơn mình mà.
Lý do là: dù có đủ thứ cấu trúc trạng từ hoa mỹ, giáo viên không hiểu nổi họ nói cái quái gì ở lần nghe thứ nhất hay thứ hai. Đôi khi thầy nhìn họ chằm chằm, rồi bỏ cuộc và nhờ một học viên khác thử diễn đạt lại mớ suy nghĩ khó hiểu đó để thầy giúp. Hóa ra, biết viết tiếng Đức không có nghĩa là bạn nói được tiếng Đức.
Tất cả là để nói: tránh cái bẫy này. Hãy chú ý âm nguyên âm, phụ âm, cách chúng tương tác, nhịp điệu lời nói. Giao tiếp là khía cạnh quan trọng nhất của một ngôn ngữ, trừ khi bạn định làm dịch giả sách. Hãy bắt đầu sớm bằng việc nghe người bản ngữ. Theo mình quan sát, người có tiếng mẹ đẻ thuộc nhóm Đông Á và Slav gặp khó nhất trong việc nghe hay bằng tiếng Đức, nên nếu bạn thuộc nhóm này, cần nỗ lực thêm.
Ở A2, hãy tò mò và xây một “kho” danh từ – tính từ cơ bản để mô tả môi trường xung quanh. Mục tiêu là chạm mức của một “trẻ con lanh lợi”: thử gọi tên bất cứ đồ vật đơn giản nào bạn chỉ vào, kèm một tính từ đơn giản. “Đó là một cây nến sáng.” “Bức tường kia rộng.” Nếu nhìn quanh phòng thấy vật dụng phổ biến nào bạn chưa biết gọi tên hay mô tả, tra ngay.
Anki
Phần mềm từ vựng - A1, A2, B1, B2 - 4/5.
Anki gần như là cách hiệu quả nhất để học từ vựng tiếng Đức. Nó dùng kỹ thuật lặp lại ngắt quãng (spaced repetition), thường được ca ngợi là cách tối ưu để ghi nhớ từ. Một số bộ thẻ rất ổn.
Quan trọng là học từ trong ngữ cảnh – không chỉ để đỡ chán – mà còn vì mình tin não giữ thông tin tốt hơn khi bạn biết tại sao nên quan tâm hay hiểu phần nào ý trọn vẹn của nó.
Mình chỉ khuyến nghị dùng Anki ở mức A và B để hỗ trợ từ vựng. Vượt mức đó thì thành quá chán.
Bộ thẻ gợi ý: 4000 German words by frequency (vocab only), German Sentences 1, 2, 3
DW: Harry, gefangen in der Zeit
Khóa audio - A1, A2, B1 - 3/5.
“Harry, mắc kẹt trong thời gian” là bộ 100 bài học audio miễn phí của Deutsche Welle. Mình nghe khá nhiều bài khi mới bắt đầu, và đọc các PDF ngữ pháp kèm theo – giúp củng cố khái niệm. PDF khó hiểu với người mới vì hướng dẫn cũng bằng tiếng Đức, và cốt truyện hơi “non” với người lớn, nhưng không quá chán với người có động lực.
B1/B2: Trung cấp¶
Bạn sẽ cần “nuốt” 5.000–8.000 từ phổ biến nhất để xây nền vững, và khó mà làm qua đọc vì hoặc tài liệu quá khó, hoặc quá chán. Lúc này mình khuyên đầu tư thời gian và công sức vào phần mềm lặp lại ngắt quãng tốt. Đây là kỹ thuật ghi nhớ có tiếng: tự kiểm tra từ theo khoảng cách tăng dần (ví dụ hôm nay, ngày mai, một tuần nữa, hai tuần nữa, một tháng, hai tháng, v.v.) theo cách tối ưu để lưu từ trong não. Mình dùng các phần mềm này bất cứ khi nào cần học vẹt – không chỉ ngôn ngữ – và chúng hiệu quả tuyệt. Lưu ý là chúng chán và mỏi não, nên như mọi công việc, ép mình làm có thể là cuộc chiến; nhưng thường mỗi ngày 20 phút là đủ.
Practice Makes Perfect German – Ed Swick
Ngữ pháp - B1, B2 - 5/5.
Swick viết một loạt sách ngữ pháp kèm bài tập vượt trội so với mọi sách ngữ pháp B-level mình thấy. Ông giới thiệu nhiều từ vựng hay ngay lúc bạn làm bài tập. Mình làm tất cả bài tập trong nhiều cuốn và thấy rất đáng; đến khi lên C, cơ bản mình chỉ thiếu vài điểm tinh tế. Bốn cách cơ bản, biến hóa, chia động từ đều được bao phủ kỹ.
DW: Alltagsdeutsch
Khóa audio - B2, C1, C2 - 5/5.
Series này hay hơn hẳn DW’s Langsam Gesprochene Nachrichten, vì người dẫn đọc về các chủ đề đời sống thú vị, chỉ chậm hơn tốc độ tự nhiên một chút. Chủ đề đa dạng, cập nhật, luôn thú vị, lại có bài tập cuối mỗi bài. Rất đáng khuyến nghị.
Easy German
Phỏng vấn - B1, B2, đôi khi C1 - 5/5.
EasyGerman là series tuyệt ở Berlin với 200+ video về chủ đề hay, cơ bản là người dẫn, Cari, đi khắp phố phường (gần đây cả các nước khác) hỏi người Đức bản ngữ đủ thứ. Nếu là Patreon, bạn còn có PDF bài tập (mình chưa dùng).
Series rất ổn vì phụ đề làm tốt và bạn học được rất nhiều tiếng Đức đời thường ở B1/B2. Nếu chỉ nghe (không nhìn phụ đề), hiểu người Đức nói sẽ khó hơn nhiều; làm vậy, mức khó có thể chạm C1.
DW: Langsam Gesprochene Nachrichten
Khóa audio - B2, C1 - 2/5.
Nỗ lực của DW nhằm mang tin tức đọc chậm đến người học trung–cao cấp. Mình nghe khá nhiều, nhưng thật lòng ở B2/C1, tốc độ quá chậm. Chẳng ai nói với bạn chậm phi lý vậy, và nếu đi thi, nghe tin tức bị làm chậm còn phản tác dụng. Vì chậm, nó cũng khá chán: đọc vài đoạn mà mất tới mười phút. Mình không đủ kiên nhẫn. Có cách dùng thời gian tốt hơn.
C1/C2: Nâng cao¶
Ở đầu bên này của phổ, bạn gần như có thể “nghỉ” học tập trung và bắt đầu tận hưởng thế giới xung quanh bằng tiếng Đức. Hấp thụ mọi thứ có thể; gần như không quan trọng là gì, miễn là bạn làm thường xuyên. Xem clip hài trên YouTube. Trò chuyện với mọi người. Lúc này, việc thưởng thức nội dung tiếng Đức “đời thường”, không sư phạm, với ít nhất 80% hiểu, không còn đau đầu nữa.
Nhưng không có nghĩa bạn “xả láng”; chỉ là cách học bớt cấu trúc hơn. Mỗi ngày hãy đọc ít nhất một bài hoặc một đoạn sách. Mình làm mỗi tối. (Nhân tiện: Nếu ở Berlin, ghé Dussmann Kulturkaufhaus, tha hồ vui. Đây là hiệu sách tuyệt nhất mình từng đến.)
Mẹo đọc sách của mình: Mua sách giấy, cầm bút chì, gạch dưới từ khi đọc. Nếu bạn gạch hơn 3 từ mỗi trang, hãy lấy sách dễ hơn. Nếu không gạch ít nhất một từ mỗi trang trung bình, bạn hoặc là người Đức, hoặc đang đọc dưới trình – thử khó hơn. Đừng tra từ cho tới khi hết chương, để luyện độ trôi chảy và hiểu đoạn dài không ngắt. Sau đó, hoặc hôm sau, tra một lượt trên máy. Khi đọc các chương sau vào những đêm tới, thỉnh thoảng lật ngẫu nhiên về một chương cũ xem còn định nghĩa được bao nhiêu từ. Ngữ cảnh câu sẽ giúp nhiều, và việc “ôn thụ động” cũng ổn. Không phải cách hiệu quả nhất, nhưng hợp lý giữa “giết thời gian / hữu ích”.
Mình không khuyên bạn vứt hoàn toàn nguyên tắc lặp lại ngắt quãng và học tập trung như ở mức B, nhưng lưu ý từ vựng bạn học lúc này ngày càng “chuyên ngành”. Bạn có thể đọc tiểu luận về di truyền và học các từ das Gen, das Genom, das Erbgut, das Y-Chromosom, angeborene Fehlbildung (gene, genome, vật chất di truyền, nhiễm sắc thể Y, dị tật bẩm sinh), nhưng mình sẽ không ném ngay vào flashcard, vì chúng chỉ hữu ích tình cờ khi bạn nói về di truyền. Với mình, lợi ích của việc “đục khoét” từ quá chuyên không đáng thời gian – vì toán học: kích thước vốn từ “trần trên” của một ngôn ngữ phình to ở cuối (xem định luật Zipf – phân phối lũy thừa), nên bạn sẽ “đời đời” học vẹt. Cứ đọc thường xuyên và những từ đó sẽ “tái xuất” để củng cố tự nhiên. Bạn không cần có herumstreifen hay Freiwild (tra đi!) ngay đầu lưỡi.
Có những đặc điểm ngữ pháp và “đánh bóng” ở mức này bạn nên học qua sách – mình gợi ý cuốn bên dưới. Ví dụ, khó mà “tự nhiên” nhận ra rằng có một “bầy” động từ đặc biệt mà bổ ngữ của chúng đi với cách 2 (genitiv) (như sich erbarmen: Gott, erbarme dich unser), hoặc rằng khi “tia lửa bay” ở thì quá khứ, chúng dùng một phân từ quá khứ hiếm (die Funken stieben -> stoben). Những thứ như vậy đủ hiếm để bạn không nhớ, nhưng làm bài tập xong bạn sẽ nhớ “à, tiếng Đức có đặc điểm này”, và nhận thức đó thường là đủ để bạn nhận ra – trân trọng – khi bắt gặp, và dừng lại nghĩ khi gặp trên đề thi.
Bài tập tập trung khác mình khuyên ở mức này là viết luận. Tìm giáo viên buộc bạn viết một bài mỗi tuần về chủ đề ngẫu nhiên. Đọc cái gì luôn dễ hơn viết cái gì, và tự ép viết là cách gộp những gì bạn biết và kiểm tra xem bạn có thực sự trôi chảy như bạn nghĩ không. Người ta gợi ý mình vậy, và mình đáng ra nên làm thường xuyên hơn.
C-Grammatik: Übungsgrammatik Deutsch als Fremdsprache – Anne Buscha và cộng sự
Sách ngữ pháp - C1, C2 - 5/5.
Cuốn này tuyệt vời và có lẽ là sách mình thích nhất cho người học nâng cao. Mình khuyên làm hết bài tập (mình vẫn đang “cày”), vì nó dạy sắc thái và từ vựng cao cấp qua việc trích dẫn các đoạn văn bản/bài báo tiếng Đức thú vị. Giải thích rõ và có đáp án hữu ích.
Die Zeit
Báo - C2 - 5/5.
Die Zeit là trang mình đọc hằng ngày bằng tiếng Đức. Lối viết ở mục thời sự “nhỉnh” văn chương hơn các tạp chí như Der Spiegel hay Die Berliner Morgenpost; nói chung là trau chuốt. Nếu so với Mỹ, Die Zeit : The New Yorker :: Der Spiegel : The New York Times. Theo mình, Die Zeit văn chương hơn. Mình khuyên mục Gesellschaft (xã hội) để có hỗn hợp từ vựng tốt, thay vì trang chủ lúc nào cũng tin nóng.
Der Spiegel
Tạp chí - C2 - 5/5.
Der Spiegel là tạp chí tiếng Đức nổi tiếng nhất, đưa tin chất lượng cao. Bạn không thể sai nếu đăng ký, nhưng mình tránh bản online miễn phí vì chất lượng thấp hơn.
Đọc những cuốn bạn thực sự thích
Đọc - C1, C2 - 4/5.
Mình thấy khi đầu óc “bị cuốn” – vì mình quan tâm tới nội dung – mình nhớ từ tốt hơn. Ví dụ, cuốn mình đang đọc là »Wir könnten unsterblich sein« của Stefan Klein, tuyển phỏng vấn các nhà khoa học về lão hóa, hạnh phúc, và bí ẩn con người. Trình độ vừa tầm mình và đủ hấp dẫn để mình cứ đọc mãi.
Nhà sách online khuyến nghị:
ZDF
Video - C1, C2 - 5/5.
ZDF là kênh phát thanh–truyền hình công ở Đức (mình chưa kiểm tra ở Mỹ) có sẵn online, sản xuất nội dung chất lượng cao gồm phim, tài liệu, hài, v.v. Thường có phụ đề – vô cùng hữu ích – và nội dung khá lôi cuốn. Mình đặc biệt thích series Terra-X và các mẩu lịch sử. Đây là nơi tốt cho infotainment.
Deutschland Funk
Radio - C2 - 5/5.
Deutschland Funk là đài công của Đức sản xuất luồng audio chất lượng cao. Phỏng vấn thú vị và giúp bạn “bắt” tiếng Đức tự nhiên; có cả “một rừng” nội dung mỗi ngày – rất hợp luyện phần “Hören” (nghe) khi đi thi.
SRF
Video - C1, C2 - 5/5.
SRF là tương đương ZDF bên Thụy Sĩ, và đã đăng video lên YouTube. Series mình thích là Sternstunde, phỏng vấn các nhân vật thú vị về nhiều chủ đề sâu như triết, nghệ thuật, tôn giáo, âm nhạc. Nếu muốn nghe tranh luận hay về tự do ý chí hay quyền động vật chẳng hạn, đây là chương trình của bạn.
MySpass.de
Video - C1, C2 - 4/5.
MySpass.de cung cấp nhiều hài độc thoại và tiểu phẩm kiểu “Saturday Night Live” – sẽ “thử lửa” khả năng hiểu tiếng Đức của bạn, vì nếu không hiểu được chơi chữ ở tốc độ tự nhiên, bạn cần học thêm. Mình thấy kênh YouTube của họ rất ổn, dù hiếm phụ đề. Clip ngắn nên đôi khi mình xem, dừng, tua lại, phát lại.
Grammatik & Schreiben, Goethe Institut
Khóa ngữ pháp - C2 - 3/5.
Lớp chính quy đầu tiên của mình là Grammatik & Schreiben buổi tối ở Goethe Institut tại Berlin, vì mình không chắc nên làm gì sau khi tự học đến mức khá. Học phí hợp lý cho 8 tuần, và có ích vì mình có bạn mới quanh vùng, lại nhận ra nhiều điểm yếu (chủ yếu viết học thuật). Tuy nhiên, bài giảng khá thiếu cấu trúc – mỗi buổi một chủ đề ngẫu nhiên. Gần như toàn bộ tài liệu lấy từ C-Grammatik của Buscha et al. mà mình đã nêu; thành thật mà nói, nếu biết cuốn đó sớm, có lẽ mình đã không học lớp này. Dù vậy, đôi khi bạn cần lớp “offline” để giữ động lực, và nếu bạn gặp vấn đề này, mình khuyên tham gia.
Tài liệu tham khảo¶
Vài bình luận ngắn về một số tài liệu tham khảo và công cụ dịch. Tài liệu tham khảo tiếng Đức thường “đầy đủ đến mức lỗi” – quá dày đặc. Đặc biệt, hai “tảng đá tảng” về ngữ pháp và từ điển lần lượt là Hammer’s German Grammar và Duden. Theo mình, chúng quá chính xác đến mức khó hiểu. Mình nhiều lần tra Duden rồi nhận ra định nghĩa cũng chẳng hiểu nổi.
Tóm lại, hãy dùng: “Review of German Grammar” của Duncan cho ngữ pháp.
DWDS
Từ điển đơn ngữ trực tuyến - Mọi cấp - 4/5.
Một từ điển online miễn phí tuyệt vời, xây từ ngữ liệu, giao diện đẹp, nhiều từ, và ví dụ khá tốt cho đa số trường hợp.
A Review of German Grammar – Bruce Duncan
Tham khảo online - Mọi cấp - 4/5.
Hơi yếu ở các cấu trúc phức tạp (C2) – nơi cần tham khảo đầy đủ hơn – nhưng ở gần như mọi cấp, giải thích rất tốt và ảnh minh họa cùng ví dụ câu giúp nhiều.
r/German Wiki
Kho tài nguyên - Mọi cấp - 5/5
Tổng hợp rất nhiều những thông tin và tài nguyên liên quan đến việc tự học Tiếng Đức.