Công tác xã hội
1. Nền tảng khoa học xã hội và hành vi
Người học cần bắt đầu từ những môn cơ sở giúp hiểu con người và xã hội. Trọng tâm gồm xã hội học đại cương, tâm lý học, hành vi con người và môi trường xã hội, cũng như các yếu tố liên quan đến đa dạng văn hóa và bất bình đẳng. Một số tài liệu phù hợp là “Xã hội học đại cương” (Trịnh Duy Luân, NXB ĐHQG Hà Nội) và “Psychology” của David Myers (tiếng Anh, bản dịch tiếng Việt cũng có). Đối với môn Hành vi con người trong môi trường xã hội, bạn có thể tham khảo giáo trình “Human Behavior in the Social Environment” của Anissa Taun Rogers. Đây là những nền tảng để sau này hiểu vì sao con người hành động trong bối cảnh xã hội nhất định.
2. Lý thuyết và phương pháp công tác xã hội
Sau phần nền, bạn sẽ đi sâu vào khối kiến thức cốt lõi của ngành. Trước hết là công tác xã hội đại cương, giúp hiểu lịch sử, triết lý, các lĩnh vực ứng dụng của ngành. Kế đó là các lý thuyết trong công tác xã hội (theory of practice) như hệ sinh thái, tâm động học, nhận thức – hành vi, và lý thuyết nữ quyền. Tài liệu gợi ý là “Introduction to Social Work and Social Welfare” của Charles Zastrow hoặc “Công tác xã hội đại cương” (Nguyễn Thị Oanh, NXB ĐHQG TP.HCM). Phần phương pháp bao gồm công tác xã hội cá nhân, công tác xã hội nhóm, công tác xã hội cộng đồng, mỗi lĩnh vực đều có kỹ năng, tiến trình, công cụ đánh giá riêng. Giáo trình nên đọc là “Social Work with Individuals and Groups” (Garrett & Ferris) và “Community Organization and Practice” (Weil & Gamble).
3. Tham vấn và giao tiếp nghề nghiệp
Một nhân viên xã hội cần thành thạo kỹ năng tham vấn (counseling) để hỗ trợ cá nhân và nhóm trong khủng hoảng. Các nội dung bao gồm kỹ năng lắng nghe, đặt câu hỏi, phản hồi, xây dựng quan hệ trợ giúp, xử lý tình huống khó. Tài liệu nên học là “Kỹ năng tham vấn cơ bản” (Nguyễn Thị Mỹ Lộc, bản tiếng Việt) và “The Skilled Helper” của Gerard Egan (tiếng Anh). Song song, kỹ năng giao tiếp, thương lượng, điều phối nhóm cũng cần được rèn luyện thông qua thực hành tình huống.
4. Chính sách xã hội và phúc lợi
Để hành nghề, bạn phải hiểu được hệ thống chính sách và phúc lợi xã hội – nền tảng của mọi hoạt động trợ giúp. Nội dung này bao gồm an sinh xã hội, luật liên quan (luật trẻ em, hôn nhân và gia đình, lao động, quyền con người), và các mô hình phúc lợi so sánh quốc tế. Bạn có thể tham khảo giáo trình “Social Policy and Social Programs” của Donald Chambers và bản dịch tiếng Việt “Chính sách xã hội” (Đỗ Thiên Kính, NXB KHXH).
5. Nghiên cứu và phân tích dữ liệu xã hội
Nhân viên xã hội cần khả năng nghiên cứu và đánh giá chương trình. Do đó, kiến thức về phương pháp nghiên cứu xã hội học, kỹ năng thiết kế khảo sát, phân tích dữ liệu định lượng và định tính là bắt buộc. Giáo trình phù hợp là “Phương pháp nghiên cứu trong công tác xã hội” (Lê Văn Hảo, NXB ĐHQG TP.HCM) hoặc “Research Methods for Social Work” (Allen Rubin). Đối với phân tích dữ liệu, có thể dùng SPSS với sách “Discovering Statistics Using IBM SPSS Statistics” của Andy Field.
6. Thực hành công tác xã hội chuyên biệt
Khi đã có nền tảng, bạn có thể đi vào các lĩnh vực ứng dụng: công tác xã hội với gia đình và trẻ em, với người khuyết tật, với người cao tuổi, trong trường học, trong bệnh viện hoặc trong cộng đồng phát triển. Mỗi lĩnh vực đều có giáo trình riêng, ví dụ “Social Work with Children and Families” của Martin Davies, “Medical Social Work: An Introduction” (Ruth Ann Goode), hoặc tài liệu tiếng Việt như “Công tác xã hội trong trường học” (Trần Thị Thu Hà, NXB Giáo dục).
7. Thực hành và đồ án cuối
Trong chương trình đại học, sinh viên phải đi thực tập tại các trung tâm xã hội, trường học, bệnh viện, hoặc các dự án cộng đồng. Với tự học, bạn có thể thay thế bằng việc tham gia tình nguyện ở tổ chức phi chính phủ (NGO), dự án phát triển cộng đồng, hoặc các hoạt động thiện nguyện của địa phương. Đây là cơ hội áp dụng lý thuyết đã học và viết một báo cáo phân tích trường hợp (case study) hoặc thiết kế dự án công tác xã hội như một đồ án cuối.